Welke forensische sporen laten betalingen met bitcoins na? Welke juridische afwegingen spelen er rond digitale inbeslagname en welke technieken worden hierbij toegepast? Vragen die op donderdag 19 januari in de Jaarbeurs werden beantwoord in de SSR-masterclass ‘Cryptocurrency’. Dit als onderdeel van een reeks OM-masterclasses op het gebied van cybercrime.
In de week dat de reële waarde van de bitcoin kelderde, toonde een actuele OM-masterclass van SSR de grote waarde aan die de bitcoin heeft voor de opsporing van cybercrime. Cryptocurrency zoals bitcoins kunnen dienen als spoor dat justitie en politie naar de cybercrimineel leidt. Een geboeide groep van gespecialiseerde officieren, parketsecretarissen en beleidsmakers op het gebied van cybercrime luisterde naar sprekers van het landelijk parket, de politie en het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). “De rol van bitcoins en andere cryptocurrency is relatief nieuw, daar hebben niet alle deelnemers ervaring mee opgedaan in een concrete zaak”, vertelt dagvoorzitter Martijn Egberts, landelijk cybercrime officier. “Via deze masterclass kunnen ze de diepte ingaan. Ze leren zowel de techniek kennen die er aan te pas komt, als de juridische achtergronden en afwegingen. Dat is precies de bedoeling van deze reeks SSR-masterclasses cybercrime voor het OM: verdieping bieden voor de groep specialisten die een stap verder wil gaan dan de basis SSR-leergangen op dit vlak.”
Spectaculaire Hansa-zaak
De masterclass start met een bijzondere en indrukwekkende zaak: de overname afgelopen zomer door justitie van Hansa, een van de grootste zwarte markten van het criminele darkweb. Dirk-Jan Laman, werkzaam bij het cluster hightech crime & cybercrime van het Landelijk Parket, is de Nederlandse zaaksofficier in dit Europese opsporingsproject. Een spectaculaire zaak, omdat de opsporingsdiensten de site na de overname een maand lang door lieten draaien zonder dat drugshandelaren en andere gebruikers dit doorhadden. Zo werden duizenden afleveradressen van drugs in kaart gebracht, miljoenen euro’s aan bitcoins in beslag genomen en diverse criminele kopstukken opgespoord. “Het is onwijs gaaf als het lukt om zo’n actie geheim te houden”, aldus Laman. “We hadden van tevoren niet verwacht dat we zo ver zouden komen. Het was ook juridisch interessant: mogen we dit allemaal wel? Daarom hebben we veel aspecten afgestemd en waarborgen gezocht. Uiteindelijk gaf het College van procureur-generaals toestemming.”
Bitcoin-spoor
De betalingen met bitcoins op Hansa vormde voor Laman en zijn collega’s een belangrijk spoor naar de drugsleveranciers en –afnemers. “Waar kun je terecht met je bitcoinadressen?, is dan één van de vragen die je moet beantwoorden.” Bij speciale bitcoinbedrijven kan het OM de identificerende gegevens vorderen die daar achter zitten. “Nederlandse gegevens moeten ze direct leveren, elders in Europa komt er een Europees onderzoeksbevel of een rechtshulpverzoek aan te pas.” Niet alle bitcoinbedrijven zijn even betrouwbare partners, vertelt Laman. “Er zitten ook schimmige bedrijven tussen. Die ons verzoek zouden kunnen melden aan de gebruikers. Dan houd je rekening mee. Dat is een belangrijk aspect van het onderzoek.”
Virtueel kasboek
Maar welke technieken worden nu gebruikt om bepaalde transacties te herleiden tot bepaalde bitcoinadressen? “Je moet het zien als een soort virtueel kasboek”, legt Joep Simons de groep uit. Simons, actief in de bestrijding van cybercrime bij de politie, heeft het in zijn bijdrage over minen, inputs, clusters en ander technisch jargon. Toch weet hij helder uit te leggen hoe je door het systematisch clusteren van transacties heel veel adressen van gebruikers kunt herleiden. “Indien nodig kun je heel betrouwbaar en controleerbaar uitleggen waarom een adres behoord bij bijvoorbeeld een dark market.” Speciaal ontwikkelde software zoals Chainanalysis doen het verfijnde rekenwerk dat nodig is om de juiste verbanden te leggen.
Signeren transacties
Simons geeft een overzicht van de geldstromen zoals deze door een dark market heen lopen. In veel gevallen stort de koper bitcoins op zijn account op een dark market. Nadat de koper heeft gekocht en de verkoper heeft geleverd, worden die bitcoins op het account van de verkoper bijgeschreven. Een nadeel van dit systeem is dat de bitcoins alleen beheerd worden door de beheerder van de dark market. “Echter, de beheerder van het systeem er een aantal keer met de hele poet vandoor gegaan”, vertelt Simons. “Sindsdien werkt men vaak met een systeem waarin 2 van de 3 betrokkenen moet signeren voordat een transactie valide wordt. De derde partij is een onafhankelijke administrator, die bemiddelt als er een conflict is tussen koper en verkoper. Dat vind ik een ontzettend grappige eigenschap van bitcoins: dat ze drie partijen die elkaar totaal niet vertrouwen, toch een deal kunnen laten sluiten.”
Nieuwe betaalmiddelen
Overigens hebben bitcoins hun langste tijd gehad als belangrijk digitaal betaalmiddel voor criminelen, denkt Simons. “De fee voor een transactie in bitcoins in het afgelopen half jaar enorm gestegen: van 3 euro tot ruim 20 euro. Daarom zullen criminelen waarschijnlijk uitwijken naar andere cryptocurrency en markten. Helaas hebben we minder tools om die te analyseren en te bestrijden.” Juist aan deze alternatieve betaalmiddelen en markten besteedt slotspreker Reinieri Argentini veel aandacht. Argentini, forensisch onderzoeker bij het NFI, laat bijvoorbeeld zien dat het bitcoin-alternatief Monero veel lastiger op te sporen is. “Dit betaalsysteem is anoniemer, de hoogte van de transacties is afgeschermd, het hele proces is tijdelijker en onduidelijker. Het is gebouwd om analisten te misleiden en wordt steeds populairder.”
‘Nederland voorop’
Argentini laat zijn gretige publiek zien wat het NFI te bieden heeft op het vlak van analyse en duiding van cryptocurrency. Dat varieert van standaardsoftware om transactiesporen bloot te leggen tot specifiek maatwerk in bijzondere cases. De specialisten in de zaal stellen hem veel vragen, het thema is duidelijk actueel. Argentini legt uit wat de rol is van de zogeheten wallets, nauw verwante clusters van betalingen die officieren van justitie kunnen leiden naar de gezochte verdachte. De wallets zijn ook relevant voor het doen van digitaal beslag van cryptocurrency, vertelt hij, een complex juridisch issue. Nederland loopt in deze niche voorop in de wereld, zegt een officier uit de zaal: “Samen met de VS en Engeland is bijna geen land zo ver. Iedereen kijkt naar Nederland.”
Concrete resultaten
Juist deze concrete opsporingsresultaten zijn belangrijk in de bestrijding van cybercrime, bevestigt dagvoorzitter Martijn Egberts. “Wij zijn er als OM tenslotte om criminelen op te pakken. Dit soort masterclasses werpen meer licht op de opsporingskansen die we hebben: wat mag er wettelijk wel en wat niet? Deze ontwikkelingen zijn duidelijk aan het schuiven. Toen de wetten gemaakt werden die relevant zijn bij de bestrijding van cybercrime, zag de wereld er heel anders uit. Een stuk minder digitaal. Het is interessant om samen na te denken over de beste oplossingen.”
Masterclasses ‘Cybercrime’
Vier maal per jaar organiseert SSR masterclasses rond actuele cybercrime-onderwerpen voor genodigde medewerkers van het Openbaar Ministerie. Meer informatie over deze masterclasses is te verkrijgen bij SSR-cursusmanager Adinda van der Zee; SSRservicedesk@ssr.nl.