De waarheid ligt onder vuur. In de wetenschap, de journalistiek en in de opsporing. Reden tot zorg, waarschuwden de drie geëngageerde sprekers tijdens de zevende Meillo-lezing op 5 oktober in de Rode Hoed in Amsterdam. Tegelijk toonden ze het publiek op inspirerende wijze hoe het ook wel kan. De Eva Meillo-prijs voor het meest passievolle en tegelijk ook effectieve initiatief in het Openbaar Ministerie ging deze keer naar het top 600-project in Amsterdam.
Orwelliaans
‘In a time of universal deceit, telling the truth is a revolutionary act’, schreef George Orwell in zijn klassieker ‘1984’. Het is één van de teksten die voorbijkomt in het openingsfilmpje van de zevende Meillo-lezing. Het profetische Orwelliaanse doemdenken lijkt anno 2017 actueler dan ooit, nu de huidige bewoner van het Witte Huis aanleiding geeft voor nieuwe uitdrukkingen als ‘post truth’ en ‘fake news’. De waarheid is minder vanzelfsprekend geworden, stelt Remco van Tooren, bestuurder van SSR, het opleidingsinstituut van de Rechtspraak dat de lezing organiseert. Officier van justitie Van Tooren, die de bijeenkomst kort opent, heeft nog persoonlijk samengewerkt met Eva Meillo, de jong overleden collega-officier naar wie de jaarlijkse lezing genoemd is. “Dat ging om een grote xtc-smokkel naar Australië. Eva was een bijzonder gedreven professional, met veel passie.’
Academische ravijnen
Passie voor het recht, dat is de rode draad van alle Meillo-lezingen tot nu toe. Daarbij worden grote thema’s niet geschuwd: na de vrijheid van meningsuiting in 2015 en vorig jaar discriminatie en vooroordelen, gaan de drie lezingen vanmiddag over ‘waarheid’. Pearl Dykstra, hoogleraar Empirische Sociologie, voert haar publiek als een betrokken gids langs de academische ravijnen van de leugen en de waarheid. Er is nog hoop”, begint ze haar bijdrage glimlachend: ” Ik ben één van zeven wetenschappelijke adviseurs van de Europese Commissie. Zij nemen ons serieus bij het doen van wetenschappelijk verantwoordelijke beleidsvoorstellen. En daarmee toont de commissie een passie voor de waarheid.” In hetzelfde Europa wordt de academische waarheidsvinding ernstig bedreigt, vervolgt Dykstra. In Hongarije bijvoorbeeld is de Central European University per decreet gesloten. “Daar worden leiders opgeleid met een open en democratische blik. Dit is een aanval op de vrije uitwisseling van gedachten en mensen.”
Dubieuze plagiaatprofessoren als Diederik Stapel zijn geen schering en inslag, stelt Dykstra. Maar ze staan wel model voor de trend dat wetenschappers vaker de neiging hebben om hun resultaten ’te overdrijven’. “In de strijd om aandacht, onder meer van de media, geven mijn collega’s soms een irreële voorstelling van zaken. Dat leidt regelmatig tot teleurstellingen.” Wetenschappers zitten niet meer in hun ivoren toren, vindt ze. Dat is goed, want ze hebben de taak om met een breder publiek van gedachten te wisselen. “Maar het is jammer wanneer de toren plaatsmaakt voor een zeepkist, waar beweringen worden verkondigd die de academische toets der kritiek nog niet doorstaan hebben.” De wetenschap moet af van het hijgerige, stelt Dijkstra. “Wetenschappers zijn goed in het jagen op onware mythes, als sociale ingenieurs die weten welke maatschappelijke aanpak het best werkt en als inspirerende verhalenvertellers. “Niet als verkondigers van de waarheid. Dat is illusoir.”
Hashtag ‘Ophef’
“Mensen doodslaan met de feiten, dat is het enige wat wij kunnen”, zegt journalist Bas Haan. De toon is gezet voor het bevlogen, actuele en licht provocerende verhaal waar de met vele vakprijzen gelauwerde journalist zijn publiek op trakteert. Het is Haan een doorn in het oog dat meningen en emoties steeds belangrijker worden dan feiten. “Ook al heeft iemand ergens de ballen verstand van, wanneer hij ergens een spannende, spraakmakende mening over heeft is dat nieuws. Hashtag ‘ophef’. En het stomme is dat ik toch blij was toen ik die hashtag kreeg bij mijn onthullingen rond de Teeven-deal.” Het grote verschil is dat de boeken van Haan over Teeven en de Deventer moordzaak het resultaat waren van intensief journalistiek spitwerk. “Ik ben voor de journalistiek van het vraagteken, niet de journalistiek met het uitroepteken.”
De uitroepteken-journalistiek vindt Haan heel gevaarlijk. “Het is strijdig met de realiteit en daar maken politici misbruik van. Het beeld wordt zo belangrijker dan de waarheid. Sterker nog, uiteindelijk wordt het allemaal beeld.” De recente grote aandacht voor het boek van een voormalig VVD-Kamerlid is erg typerend. “Ik vind het ontluisterend dat een ongelofelijk slecht Kamerlid andere Kamerleden gaat beoordelen op hun functioneren. Dan ben je heel risicovol bezig met de feiten.” Sowieso ziet Haan steeds vaker dat politieke standpunten worden ingenomen op basis van emoties. “Daarna worden de feiten daaraan ondergeschikt gemaakt. Zo gaat de leugen hand in hand met emoties.” Gelukkig bloeien er in het journalistieke landschap ook bloemen waar Haan juist vrolijk van wordt. “Dat serieuze journalistieke websites als de Correspondent en Follow the Money zonder subsidie overleven, vind ik bemoedigend.”
Puzzelen met bewijs
De derde spreker komt uit de boezem van het Openbaar Ministerie zelf. Maartje Nieuwenhuis heeft in haar werk als officier van justitie bij het landelijk parket een bijzondere verhouding tot de waarheid. “Als jonge officier in Groningen kon ik me moeilijk voorstellen dat een bekentenis onwaar was. Tot we op een keer een bekennende supermarktovervaller in de cel hadden, terwijl precies ‘zijn’ type overval werd gepleegd in een nabijgelegen supermarkt.” Een vergelijkbare ervaring deed Van Nieuwenhuizen op als zedenofficier in Den Haag. “Daar was waarheidsvinding uitermate lastig, het was puzzelen met bewijsmiddelen. Vaak hing het erom: er was net wel of net niet voldoende bewijs. Terwijl de definitieve uitslag een wereld van verschil kon betekenen, voor zowel slachtoffer als dader.”
Bij het opsporen en vervolgen van grote criminelen ging er voor Van Nieuwenhuizen weer een nieuwe wereld rond de waarheid open. Als officier moest ze het nagenoeg doen zonder aangiften of getuigen, daarvoor was er te veel angst. “De verdachten communiceerden in codetaal, ze hielden er altijd rekening mee dat ze afgeluisterd werden. Alleen als ze in paniek belden omdat er iets mis ging, wilden ze zich nog wel eens verspreken.” Anderzijds speelde de vraag of het gerechtvaardigd was dat ze zo lang werden afgeluisterd. Het onderzoek doen ervoer Van Nieuwenhuizen regelmatig als ‘het bijeenschrapen van bewijsmiddelen’: “Met slechts zicht op het topje van de waarheid.”
Eva Meillo-prijs naar top 600
De Eva Meillo-prijs voor het meest passievolle en tegelijk ook effectieve initiatief in het Openbaar Ministerie gaat deze keer naar het top 600-project in Amsterdam. Een heel succesvol initiatief als het gaat om het terugdringen van de high impact crime van deze 600 draaideurcriminelen: 60 procent minder recidive binnen deze groep. “Het is de ideale mix van repressie en resocialisatie”, aldus de voormalige hoofdstedelijke hoofdofficier Leo de Wit als hij de prijs uitreikt. “Ze moeten de gevangenis is, maar in diezelfde gevangenis krijgen ze de handvaten aangereikt om hun leven weer op te bouwen. Waar vroeger je maten bij de poort van de gevangenis klaar stonden met de champagne, rijden ze je nu met een busje aan hen voorbij naar je nieuwe woning.” In het project werken meer dan 40 organisaties samen, waaronder de gemeente Amsterdam die de prijs in ontvangst neemt. “Het is de burgemeester die ons in dit project aanstuurt”, zegt de vrouwelijke ambtenaar die de prijs in ontvangst neemt. Ze spreekt in de tegenwoordige tijd, alsof Eberhard van der Laan nog altijd actief in het zadel zit. Slechts enkele uren later zal Van der Laan in hetzelfde Amsterdam overlijden.
Vuist op tafel
Na de lezing toont toeschouwer Özlem Gögebakan (25) zich onder de indruk van het optreden van Maartje Nieuwenhuis. “Ik vind haar iemand die figuurlijk met haar vuist op tafel durft te slaan. Ik wil later als advocaat ook zo’n sterke vrouw worden”, aldus de studente rechten aan de Open Universiteit. Gerrit Jan Hamers (61) valt het op hoe strijdbaar journalist Bas Haan was. “Hij was heel open over zijn worsteling met de waarheid: wat schrijf je op en wat niet?”, stelt Hamers, voormalig directeur gerechtelijke organisatie in Groningen. “Hetzelfde dilemma zag je ook bij de ander twee sprekers. Er waren duidelijke parallellen.”