Indringende filmpjes over traumabehandeling, een scherpe analyse van de Zedentitel en een fundamenteel debat over slachtoffer en verdachte, de Actualiteitendag ‘Zeden’ op 14 februari was boeiend en veelzijdig. En maakte veel los bij de deelnemers. “Het is heel belangrijk dat we op dagen als deze dit soort dingen samen bespreken”, vindt een rechter.
Effect EMDR
Traumadeskundige Iva Bicanic praat zoals ze mensen behandelt: snel, deskundig en vol overgave. Het zaaltje officieren van justitie, rechters en juridisch medewerkers hangt aan haar lippen en kijkt geboeid naar de filmpjes die Bicanic laat zien uit haar behandelpraktijk. Rode draad is het trauma van een jonge vrouw, die gewelddadig verkracht is door haar vriend. De vrouw zit vol schaamte, angst en woede en wordt door Bicanic geholpen met behulp van EMDR: Eye Movement Desensitization and Reprocessing. Bij deze methode wordt de traumatische herinnering van slachtoffers geactiveerd, en tegelijkertijd krijgen ze de opdracht om hun ogen snel van links naar rechts te bewegen. Deze aanpak kan de emotionele lading van de herinnering opmerkelijk snel terugbrengen, toont Bicanic.
Invloed op aangifte
Klinisch psycholoog Bicanic behandelt sinds twintig jaar patiënten die PTSS hebben ontwikkeld als gevolg van seksueel geweld en andere trauma’s. Ze richtte een landelijk netwerk op van Centra Seksueel Geweld (CSG’s), waar slachtoffers in de eerste 7 dagen na hun trauma worden opgevangen door verpleegkundigen, artsen, politie en psychologen. Een rechter uit de zaal vraagt wanneer er wordt gestart met een traumabehandeling. “In principe na het verhoor bij de politie, om het zekere voor het onzekere te nemen dat onze behandeling iemands aangifte niet beïnvloedt”, aldus Bicanic. Toch gaat de gezondheid van de patiënt als dat nodig is voor het belang van het rechtsproces. “Het verhoor bij de rechter-commissaris bijvoorbeeld wachten we niet altijd af. Dat kan lang duren en ondertussen ligt iemand elke nacht in zijn bed te stuiteren.” Kan een herinnering onder invloed van EMDR veranderen, vraagt een rechter. “Ik weet het echt niet”, zegt Bicanic eerlijk. “Daar wordt wel actueel onderzoek naar gedaan. Vraag hier nog maar eens naar op de volgende Actualiteitendag Zeden.”
Angsten rondom zitting
Herkenbaar voor de zaal is het filmpje van Bicanic over de EMDR-behandeling van de angsten die de verkrachte vrouw verwacht rondom de aanstaande zitting van haar zaak. Vanaf de detectiepoortjes bij de ingang, via de confrontatie met de familie van de verdachte, werken Bicanic en de vrouw stap voor stap toe naar de angstclimax: het moment dat de vrouw haar ex zal aankijken. Ook deze flash forwards werken effectief. “Helaas werd een dag later de zaak twee maanden uitgesteld”, lacht Bicanic wrang. “Iva Bicanic vertelde heel sprankelend en concreet”, zegt achteraf Wendy van Es, parketsecretaris in Rotterdam. “Het maakt je erop alert dat je EMDR bij slachtoffers kunt inzetten. Tot nu toe ken ik het vooral als middel om schennisplegers, daders dus, te behandelen.” Ook de tip van Bicanic om de kennissite ‘Jeugd, Gezin en Zeden’ beter te benutten, neemt Van Es ter harte. “Die site is prachtig gebouwd, maar we doen er vaak te weinig mee. Met het risico van oogkleppen.”
Chaotische Zedentitel
Van Es herkende zich ook in het verhaal van de openingsspreker: wetenschapper Kai Lindenberg, die de herziening van de Zedentitel in het Wetboek van Strafrecht bespreekt. “Het ligt dus niet aan mij dat ik die wet een chaos vind”, lacht de parketsecretaris. En inderdaad, Lindenberg, universitair hoofddocent strafprocesrecht in Groningen, constateert dat veel artikelen uit deze Zedentitel van inconsequenties aan elkaar hangen. Glashelder en op Brits ironische toon laat Lindenberg artikel voor artikel zien waar het schuurt. Als oplossing bepleit hij een fundamentele wetsherziening die meer duidelijkheid en uniformiteit oplevert. “Het meest ingewikkeld is het huidige artikel 248, dat de gronden voor strafverzwaring regelt”, legt Lindenberg uit. “Voor 2005 waren dat er twee: dood en zwaar lichamelijk letsel, nu zijn er dat acht.” Uit de zaal komt een vraag: “Waarom is verkrachting dan geen grond voor strafverzwaring?”. “Heel goed punt”, reageert Lindenberg. “Dat is gewoon vergeten, zodat het kan dat een dader bij verkrachting een lagere straf krijgt dan bij aanranding. Heel pijnlijk. Er zitten wel 256 van dit soort dingetjes in de Zedentitel.”
Te veel strafmaten
Lindenberg deed vorig jaar in opdracht van het WODC het onderzoek ‘Herziening Zedendelicten’. “Het is makkelijk foeteren op alle foutjes”, vertelt hij. “Maar er is, met name uit Europa, ook ongelofelijk veel op de wetgever afgekomen. Het gaat er mij meer om dat er nu eindelijk een serieuze herziening komt.” Deze herziening hebben diverse kabinetten steeds voor zich uitgeschoven, laat Lindenberg zien. Met als gevolg dat officieren van justitie en rechters in concrete zedencasussen regelmatig moeten kiezen uit een te grote variatie aan strafbepalingen en strafmaten. De magistraten en juridisch medewerkers in het publiek knikken instemmend als Lindenberg dit illustreert aan de hand van enkele tastbare rechtszaken.
Aanpak OM
Ook de derde spreker op de Actualiteitendag is een kenner van de weerbarstige praktijk rond de vervolging van zedendelicten. Landelijk officier van justitie Huiselijk Geweld en Zeden Eva Kwakman neemt haar publiek in vogelvlucht mee in de vernieuwde aanpak van het Openbaar Ministerie. ‘Veiligheid’ en ‘Veerkracht’ zijn de kernwaarden. “Deze waarden heeft elke officier in zijn rugzak bij de beoordeling van een zaak”, stelt Kwakman. “Neem de zaak die Iva Bicanic besprak. De verkrachte vrouw is erg bang voor haar veiligheid. Ze wist bijna zeker dat haar vriend haar iets ergs zou aandoen wanneer hij vrij zou komen. Wat blijkt: de angst van het slachtoffer voor de dader is een belangrijke indicator van daadwerkelijke recidive. Dus nemen we dat heel serieus.”
Verschillende talen
De beleidscontext rond zedenmisrijven is veel complexer geworden. “Sinds de decentralisatie naar gemeenten moeten 42 jeugdregio’s samenwerken met 388 gemeenten. Succes!”, glimlacht Kwakman. Het is nog erg zoeken, erkent ze. Tegelijk is Kwakman optimistisch over de extra focus op zedenzaken vanuit het OM: een compacte club van tien coördinerende zedenofficieren overlegt vaak en zorgt voor meer uniformiteit en snelheid. Overleg met professionele partners staat hoger op de agenda. Bijvoorbeeld met zorgaanbieders die aangifte doen van seksueel misbruik van mensen met een verstandelijke beperking. “Het probleem is dat de sector zelf spreekt van ‘seksueel overschrijdend gedrag’, terwijl dat regelmatig niet strafbaar is. Een frustratie die heeft geleid tot Kamervragen. Je merkt dat de taal van artsen, magistraten en zorgprofessionals vaak totaal verschillend is. Ik voel me steeds meer een tolk.”
Verdachte de zaal uit?
De SSR-dag wordt besloten met een debat geleid door de Haagse hoofdofficier Bart Nieuwenhuizen. Thema: de positie van het slachtoffer en verdachte in het zedenproces. Deelnemers: Advocaat Margreet de Boer, die zedenslachtoffers bijstaat, advocaat Ivonne Leenhouwers die verdachten van zedendelicten verdedigt, Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen Corinne Dettmeijer en Erik Schreijen, coördinerend beleidsmedewerker bescherming slachtoffers criminaliteit op het ministerie van V & J. Vraag als rechter of officier eens vaker aan het slachtoffer wat hij ergens van vindt, spreekt advocaat De Boer de zaal aan. “Stel een vrouw die overhoop is gestoken door haar partner, wil gebruik maken van haar spreekrecht. Ze verzoekt of de verdachte afwezig mag blijven, omdat ze anders te bang is. Ze wil de rechters op dit belangrijke moment in de ogen kunnen kijken. Staat u dat toe?” Een rechter reageert: “Je zou een videoverbinding kunnen maken voor de verdachte in een andere ruimte, maar dat soort ingrepen passen we bij rechtbank Noord-Holland alleen toe onder strikte voorwaarden”. “Best ingewikkeld”, vult een officier aan. “Hoe stel je vast of het slachtoffer getraumatiseerd is, dat dit nodig is? Is het voldoende dat het slachtoffer dit zelf aangeeft?”
‘Rechters zijn blanco’
Advocaat Leenhouwers vraagt aandacht voor de kwetsbare positie van de verdachte in het zedenproces. Het slachtoffer wordt volgens haar erg sterk beschermd en dat is vooral onwenselijk in zaken met een niet-bekennende verdachte. “Bij veel zedenzaken rennen journalisten vaak al na het requisitoir naar buiten om hun verslag vol beschuldigingen richting verdachte op te schrijven. Als het twee weken later een vrijspraak wordt, komt dat nauwelijks in de krant. Het beeld van boeman blijft hangen.” Leenhouwers stelt de term ‘dader’ in de Europese richtlijn ‘Minimumnormen voor Slachtoffers’ ter discussie. “Die is in strijd met de onschuldpresumptie.” Veel aanwezigen zijn het hier mee eens. “Wij gaan er absoluut niet van uit dat de verdachte de dader is, we staan daar blanco in”, aldus een rechter. “Ik ben zakelijk, terughoudend en vriendelijk, tegen zowel het slachtoffer als de verdachte”, vult een collega aan. “Het is heel belangrijk dat we op dagen als deze samen bespreken hoe we de richtlijn het beste kunnen toepassen.”
Het debat is levendig. De privacy van slachtoffers komt voorbij: moet je in elke zaak alle pijnlijke details in het openbaar bespreken? Welke dossierstukken mogen verdachte en slachtoffer inzien? “Principes zijn mooi”, constateert achteraf deelnemer Piet ten Berg, raadsheer bij Hof Arnhem-Leeuwarden, “Maar het gaat erom hoe je opereert in dat ene geval. Gelukkig denken we meer na over de positie van het slachtoffer op de zitting en bij de ontvangst dan twintig jaar geleden. Het is goed daar samen over te praten en te kijken hoe je de systeemfouten kunt minimaliseren.”
Actualiteitendag ‘Zeden’ 2018
De actualiteitendag ‘Zeden’ wordt jaarlijks georganiseerd. In 2018 vindt de dag op 15 februari plaats, wederom in de Jaarbeurs in Utrecht. Ieder jaar wordt de dag op een andere manier ingevuld, passend bij de maatschappelijke en wetenschappelijke ontwikkelingen op het gebied van zeden. Wanneer het thema van de 2018-editie bekend is, leest u op de SSR-website en in de SSR-nieuwsbrieven informatie over hoe u zich kunt aanmelden.