Van huis-tuin-en-keuken-lef tot heldhaftige moed tijdens de oorlog en het Surinaamse proces rond de Decembermoorden. Tijdens het Rio-symposium ‘Lef!’ op 3 november bij de Hoge Raad werd de rechterlijke moed getoond in al zijn facetten. “Ik vond het verhaal van mevrouw Gonçalves heel indringend”, aldus een Rio.
“Ik noem twee boeiende vormen van lef”, opent dagvoorzitter Ybo Buruma de middag. “Lef als onverschrokkenheid. Dan ga je moedig ergens op af, je zegt iets met lef. Of lef als standvastigheid: dan komen anderen op jou af en houd je stand.” Buruma verwijst naar rechters in Polen, Turkije en Suriname die proberen ‘hun rug recht te houden in nare omstandigheden’. Maar lef kun je ook tonen in een veel alledaagsere context, benadrukt hij. “In Nederland zijn er minder extreme bedreigingen, maar laat je niet in slaap sussen. Hier kun je je als rechter onderscheiden met een lichtere graad van moed.” Bij lef denk je niet snel aan rechters, glimlacht hij. ”Zijn dat geen keurige professionals die ordelijk lijstjes afvinken? Vandaag zal blijken dat het ook anders kan.”
Brave rechters
“Het is toch raar”, vervolgt SSR-voorzitter Gerard Tangenberg, “Dat we na de benoeming als rechter de eed zweren op de koning, op vertrouwelijkheid, onpartijdigheid, maar niet op moed of lef.” Tenminste, niet meer, legt Tangenberg uit. Vroeger luidde de tekst op het eedsformulier dat je je als rechter moest gedragen ‘zoals een braaf ambtenaar betaamt’. En dan nadrukkelijk ‘braaf’ in de historische betekenis van ‘brave’: ‘moedig’. “Maar inmiddels is het woord braaf vervangen door het woord ‘goed’ en dat is volgens Tangenberg heel wat anders. “Moed impliceert dat je de dingen doet die je juist acht, ook als dat anderen niet behaagt. Ik hoop dat we in de toekomst weer zullen gaan zweren en beloven op een rechterschap met lef.”
Controversiële vrijspraak
“Lef staat niet in blauwe letters op iemands voorhoofd geschreven”, houdt Maarten Feteris, president van de Hoge Raad, de zaal met aankomende rechters voor. “Het heeft te maken met het doorhakken van knopen, met name als veel mensen het volstrekt met je oneens zijn.” Hij geeft het voorbeeld van een gruwelijke moordzaak, of wanneer een verdachte van een terreuraanslag moet beoordelen. “Als je in dit soort controversiële zaken vrijspraak durft te beslissen, tegen de woede van de publieke opinie in, dan ben je voor mij een moedige rechter.”
‘Wat zou jij doen?’
“Redeneer als rechter minder risico-avers”, adviseert Feteris. Hij refereert aan de naamgever van de zaal waar hij spreekt: Mr. Visser. Visser werd als president van de Hoge Raad in de oorlog ontslagen vanwege zijn Joodse achtergrond. “Er volgde geen merkbaar protest van zijn collega’s bij de Hoge Raad. Laf volgens velen. Ze hadden meer ruggengraat moeten tonen.” Maar, benadrukt Feteris, eigenlijk kun je daar pas over oordelen als je je zelf in die situatie bevindt. “Met het mes op de keel. Wat zou jij dan doen of durven?” Belangrijker dan te oordelen, is om mentaal voorbereid zijn op de noodzaak van lef. “Daar draagt een congres als vandaag aan bij. Het biedt brandstof voor het maken van moeilijke keuzes op het moment dat die zich voordoen.”
Complex juridisch steekspel
“Op 8 december 1980 werden 16 tegenstanders van het militaire regime gruwelijk gemarteld en vermoord”, valt oud-staatsraad Lilian Gonçalves-Ho Kang You met de deur in huis. Zeer minutieus doet ze uit de doeken welk bizar juridisch steekspel zich na deze Decembermoorden ontvouwde. Alleen als Gonçalves vertelt over de vooravond van de moorden, noemt ze haar persoonlijke betrokkenheid: “’Op 7 december werden de 16 mannen thuis opgehaald. Ik heb Kenneth nooit meer levend terug gezien.” Kenneth Gonçalves was haar toenmalige echtgenoot. De deugd moed is in de rechtszaken rond de Decembermoorden bij de Surinaamse magistraten wisselend aanwezig geweest, toont Gonçalves. Een complicerende factor was dat de toenmalige dader Desi Bouterse tijdens een groot deel van de procesjaren aan de macht was als president. Mede daardoor nam het Surinaamse parlement in 2012 een verruimde Amnestiewet aan. Hierdoor stond de krijgsraad buitenspel en bleef Bouterse buiten schot.
Veerkracht en moed
De wending ten goede kwam in 2014. Het Surinaamse Hof van Justitie toonde moed door de gang van zaken in strijd te verklaren met het Wetboek van Strafvordering. Dat leidde in juni 2016 tot heropening van de zaak voor de Krijgsraad. “Tot mijn grote verrassing werd toen door de aanklager onmiddellijk het volledige requisitoir uitgesproken”, aldus Gonçalves. “Er werd er 20 jaar geëist tegen hoofdverdachte Bouterse. Dat gaf heel veel voldoening.” Ook de rechters van de Krijgsraad hebben volgens Gonçalves veel lef getoond. “Ze werden ook grote druk gezet. Geïntimideerd, hun kinderen opgewacht bij school. Ze hebben veel veerkracht en moed getoond.” In de pauze tonen diverse Rio’s zich onder de indruk van het ‘indringende verhaal’ van Gonçalves. “Het ging over haar eigen man. Dat moet haar raken”, zegt Moniemke Wensink, Rio civiel rechtbank Oost-Brabant. Tijmen Ritzer, Rio Straf rechtbank Gelderland, vindt het feit dat Gonçalves haar persoonlijke emoties weinig toonde een teken van kracht: “Dan komt je verhaal juist sterker over. Dat heb ik ook bij een slachtofferverklaring in de rechtszaal. Als die wat zakelijker is, kun je het verhaal zelf beter invullen.”
Zwiepende emoties
Deze historische terugblik maakt na de pauze plaats voor een actueel interview over Twitterende rechters en de plicht van gerechtsbesturen voor hun magistraten op te komen. Het gesprek tussen rechter Sylvia Taalman van rechtbank Overijssel en president Eveline de Greeve van rechtbank Noord-Holland wordt geleid door dagvoorzitter Buruma. Taalman, in 2000 de eerste Twitterende rechter van Nederland, ging in 2016 onderuit nadat ze de verkiezing van Geert Wilders tot ‘Politicus van het jaar’ op haar account als ‘knettergek’ had betiteld. Ze kreeg een golf van reaguurders over zich heen die haar uitscholden, haar onpartijdigheid in twijfel trokken en haar ontslag eisten. Dat ontslag kwam er niet, wel werd ze door haar bestuur ‘stevig aangesproken’ op de misplaatste tweet. “Je komt terecht in een golf van heen en weer zwiepende emoties”, vertelt Taalman. “Enerzijds was ik heel nuchter en ben ik de volgende dag gewoon naar zitting gegaan. Anderzijds vroeg ik me af of deze mensen wisten waar ik woonde en of mijn rolluiken de volgende ochtend waren beklad. Maar wat overheerste was dat ik voor mezelf wist dat ik onafhankelijk en integer ben.”
Andermans toorn
Moet je als gerechtsbestuur je rechters beschermen in dit soort situaties, vraagt Buruma. “Daar ben ik in principe voor”, reageert rechtbankpresident De Greeve. “Als jouw rechters iets stoms in de media zeggen, moet je ze zoveel mogelijk steun bieden. Ik zou niet verder in de vlek wrijven.” Dat geldt ook wanneer rechters minder gelukkige beslissingen nemen in hun ambt. “Als ik vind dat er een ‘stomme’ uitspraak is gedaan, kan ik daar niet aankomen. Ik zal mijn rechters nooit en plein publique afvallen, ik kan ze wel een hart onder de riem steken.” Er volgt volgens De Greeve wel een bestuurlijke interventie als een voorzitter van een meervoudige kamer tijdens het raadkameren geen ruimte geeft aan een Rio of een andere collega. “Als een voorzitter over een Rio heen dendert, is dat tegen de regels en dan spreek ik hem of haar stevig op aan.” Omdat deze incidenten vaak niet boven water komen, kun je als Rio beter zelf het lef hebben om assertief te zijn, stellen De Greeve, Taalman en Buruma eensgezind. “Durf een conceptuitspraak van de voorzitter helemaal te herschrijven”, zegt Buruma. “Wees niet bang voor andermans toorn”, luidt de raad van De Greeve.
Huis-tuin-en-keuken-lef
De boeiende sprekerscarrousel wordt afgesloten door de ervaren advocaat Fons Orie, eveneens rechter in het voormalige Joegoslavië-Tribunaal. Orie geeft een reeks voorbeelden van wat hij noemt ‘huis-tuin-en-keuken-lef’. “Zo vind ik het moedig als een rechter-commissaris besluit een verdachte niet in bewaring te houden, ook als hij de raadkamer daarmee voor de voeten loopt.” Orie noemt vooral casussen waarin sprake is van ‘laf gedoe’. Zoals een stuurse RC die geen toegang wil geven tot relevante telefoontapes, een tweede RC die Orie moet dwingen om alle verbalisanten van een in scene gezette huiszoeking 1 voor 1 te verhoren. Gelukkig zijn er ook genoeg rechters met lef, weet Orie.
Moedig voorbeeld
De middag wordt besloten met een bijzonder moment. Lodewijk Valk, advocaat-generaal Civiel bij de Hoge Raad, loopt met zijn laptop naar voren en laat de zaal trots een foto zien van de Surinaamse krijgsraad in 2016. “Ziet u de twee vrouwelijke rechters naast de voorzitter?”, vraagt hij. “Dat zijn twee van mijn voormalige Rio’s die ik heb opgeleid in Suriname. Laat hun moed in het proces tegen Bouterse een voorbeeld zijn voor jullie. Voor onze nieuwe generatie Rio’s. Hun namen zijn Suzanne Chu en Rewita Chatterpal.” Zo komt het verhaal van de Decembermoorden heel dichtbij, vindt Jasper Ponds, Rio Familie rechtbank Zeeland-West-Brabant.