Zijn bestuurders in de Rechtspraak koele rekenmeesters, terwijl de professionals op de werkvloer gaan voor de inhoud? Is de wet een rationeel instrument, of eerder een kunstwerk dat je koestert? Dit soort prikkelende vragen komen op tafel tijdens de slotbijeenkomst van de SSR-Zesdaagse op 18 februari in de jaarbeurs in Utrecht. Gangmakers zijn UvA-hoogleraar privaatrecht Edgar du Perron, binnenkort raadsheer bij de Hoge Raad, en Sanne Taekema – hoogleraar Rechtswetenschap en Rechtstheorie in Rotterdam. “Ik verwacht een spannende bijeenkomst met veel verschillende invalshoeken”, blikt Du Perron vooruit.
Metaforen
De titel van de bijeenkomst – ‘R/rechtspraak als kunstwerk’ – is een variatie op het boek ‘De wet als kunstwerk’ van rechtsgeleerde Willem Witteveen. Witteveen kwam tragisch om het leven tijdens de ramp met de MH17. Hij leverde het manuscript enkele dagen daarvoor in. “Belangrijk in Willems boek is de tegenstelling tussen de wet als instrument en de wet als kunstwerk”, legt Sanne Taekema uit. Ze kent Witteveen goed uit haar begintijd als wetenschapper in Tilburg. Daar schreven ze samen de bundel ‘Verbeeldingskracht. Wat juristen moeten lezen’, een canon met wereldliteratuur die bij juristen het gevoel voor inlevingsvermogen en rechtvaardigheid moet stimuleren. “Witteveen pleit in er in ‘De wet als kunstwerk’ voor om de rechtsstaat te koesteren en te beschermen. En de wet niet instrumenteel voor je eigen doeleinden te gebruiken. Ik zal op 18 februari metaforen inzetten om de discussie met de zaal los te maken. De metafoor van rechtspraak als theater bijvoorbeeld, zoals in de beroemde rechtbankscene uit de ‘Merchant of Venice’. Of de beeldspraak van de rechtspraak als een perfecte architectonische koepel, zoals het Pantheon.”
Vonnis als verhaal
Ook Du Perron gaat in Utrechtse Jaarbeurs graag het gesprek met het publiek aan over metaforen in de rechtspraak. “Het vonnis als verhaal is een metafoor die mij aanspreekt. Met een verhaal kun je de partijen in de rechtszaal je oordeel het best uitleggen. In de geschillencommissie voor klachten over financiële diensten die ik voorzit, hebben de partijen vaak geen juridische vertegenwoordiging. Dan is het extra belangrijk dat je vonnis begrijpelijk is.” Tegenover het verhaal staat volgens Du Perron het vonnis als meesterproef. “We willen ook graag aan onze collega’s laten zien hoe geweldig we zijn.” Beide metaforen staan op gespannen voet met elkaar. “Ik geef vaak de voorkeur aan het vonnis dat de burger begrijpt. Ik verwacht dat de deelnemers van de Zesdaagse komen met totaal verschillende invalshoeken. Dan wordt het een spannende discussie.”
Koele rekenmeesters
Met spannende discussies heeft Du Perron op de UvA veel ervaring op kunnen doen de laatste paar jaar. De brede democratiseringsbeweging die collegevoorzitter Louise Gunning deed opstappen, was meer gecharmeerd van rechtendecaan Du Perron, die op zijn faculteit studenten en docenten meer inspraak gaf. Hij werd aangewezen de hervormingsagenda van de UvA te leiden. De discussie op de UvA heeft paralellen met het protest van rechters tegen de hoge werkdruk, denkt Du Perron. “Beide sectoren hebben last van wat ik noem het kwantiteitsdenken. De rechtspraak wordt gemeten in het aantal uitspraken, niet in de inhoud. Anderzijds weet ik als bestuurder dat er altijd een spanning is tussen doel en middelen. Het is jammer dat de kloof tussen de werkvloer en het bestuur zo wordt aangezet. De bestuurders zouden allemaal koele rekenmeesters zijn, terwijl de professionals op de werkvloer gaan voor de inhoud. Is dat wel zo eenvoudig? Als je beide groepen dichter bij elkaar kunt brengen, worden gemaakte keuzes breder gedeeld.”
Toenadering
Ook Taekema ziet als buitenstaander de opgelopen spanning in de Rechtspraak tussen de grote organisatorische ‘R’ en de kleine rechtsprekende ‘r’. “Ik heb sympathie voor de rechter als centrale figuur in de rechtspraak. En ik begrijp de moeite met het efficiencybeleid en het gevoel een vonnissenfabriek te worden. Anderzijds vind ik het niet reëel om de kwaliteit van het werk als een volledig autonome factor te beschouwen. Die reflex hebben rechters nogal eens.” Taekema pleit net als Du Perron voor een toenadering tussen bestuur en werkvloer. “Het lijkt me goed als organisatie en rechters samen nadenken over hoe ze de kostbare tijd het best kunnen inzetten. Niet iedere rechtszaak verdient evenveel aandacht bijvoorbeeld. Die dialoog kan beter.”
Willem Witteveen
Taekema gaf met Witteveen jarenlang de SSR-cursus ‘Rechtspraak en literatuur’. “Willem haalde zijn inspiratiebronnen overal vandaan. Hij vergeleek het recht niet alleen met de literatuur, maar ook met de filosofie en de beeldende kunst.” Witteveen wordt op de slotbijeenkomst van de Zesdaagse herdacht door zijn gedachtengoed toe te passen op de actualiteit van de Rechtspraak. “Het is een originele manier om naar het recht te kijken”, stelt Du Perron. “Het lokt de vraag uit: wat zijn wij eigenlijk aan het doen, waartoe zijn wij hier op aarde?”
Verbeelding
Witteveen beantwoordde dit soort vragen vaak op een creatieve manier, weet Taekema. “Hij had een ongelofelijk speelse kracht. Ik heb van hem geleerd dat verbeelding een belangrijk middel is in de rechtswetenschap. Een voorbeeld van deze playfulness is de anekdote die ik opnam in het In memoriam dat ik met Bart van Klink over hem schreef. Toen Willem en ik de bundel Verbeeldingskracht samenstelden bleek op het einde dat onze gastauteurs twee schrijvers ‘overgeslagen’ hadden, die volgens Willem wel thuishoorden in een boek over recht en literatuur: Gerrit Krol en Remco Campert. Willem heeft toen onder het pseudoniem Willemijn Wibaut alsnog twee bijdragen over deze schrijvers toegevoegd.”
Aanmelden
De slotbijeenkomst ‘R/rechtspraak als kunstwerk’ van de Zesdaagse vindt plaats op donderdag 18 februari van 14:00 tot 17:00 uur in de Jaarbeurs (Beatrixgebouw) te Utrecht. Aan deelname zijn geen kosten verbonden en iedere geïnteresseerde binnen de Rechtspraak is welkom. Aanmelden kan door een e-mail te sturen naar events@ssr.nl