Wat voor beelden roepen schilderijen, gedichten en klassieke muziek op over de rechtspraak? Dat was de bottom line op de slotsessie van de SSR-Zesdaagse vorige week in Utrecht. De door de deelnemers uitgekozen kunstzinnige metaforen verleidden tot originele invalshoeken en een scherp debat. “Rechters zijn in hun vonnissen dapperder dan wanneer ze in verzet komen tegen de bezuinigingen op hun eigen werk. Dat is bijna schizofreen.”
Redding
Een vuurtoren rijst op uit het donkere, mistige duinlandschap. Het geprojecteerde schilderij is vooraf ingestuurd door raadsheer Janneke van Craaikamp: als metafoor voor hoe de rechtspraak werkt. Samen met andere deelnemers heeft ze in een groepje de symboliek ervan besproken. “Dat is voor mij dat rechters hun uitspraken zorgvuldig doen. Want bij elk vonnis kan de volgende burger inschatten: ‘Dat win ik dus niet’. Dat zorgt voor een grote verantwoordelijkheid.” Een andere deelnemer heeft zijn eigen associatie bij de vuurtoren: “Ik zie het symbool van redding: een goede rechter kan burgers redden van bureaucratie en onrecht.” Heel mooi allemaal, lacht een derde: “Maar ik zie er ook een ivoren toren in: met overzicht van boven en veel mist en onduidelijkheid van onder.” Gespreksleider Sanne Taekema geniet zichtbaar van de uiteenlopende reacties: “Ik hoor enorm veel beelden en perspectieven voorbijkomen, dat is precies de bedoeling.”
Metaforen
Met metaforen uit de kunst een prikkelend debat over de rechtspraak uitlokken. Dat is 18 februari in Utrecht de opzet van de slotsessie van de SSR-Zesdaagse, geleid door Taekema – hoogleraar Rechtstheorie – en Edgar du Perron, hoogleraar Privaatrecht en per 1 april raadsheer van de Hoge Raad. Die opzet slaagt overtuigend: de schilderijen, literaire teksten en gebouwen leverde pakkende reacties en invalshoeken op. Willem Witteveen zou er mee ingenomen zijn. Zijn boek ‘De Wet als kunstwerk’ is vandaag de inspiratiebron om met een culturele blik te kijken naar de rechtspraak met een grote ‘R’ – de organisatie – en een kleine ‘r’: het rechtspreken zelf. Witteveen, in Tilburg hoogleraar Encyclopedie van het Recht, overleed in 2014 tragisch bij de ramp met de MH17.
Contrast
“Willem leverde zijn manuscript in bij de uitgever vlak voordat hij het vliegtuig instapte”, vertelt Taekema, die lang met Witteveen samenwerkte. “In het boek komen al zijn interessegebieden samen, het is zijn magnum opus. Het gaat over retorica en metaforen, over wetgeving en over klassieke auteurs zoals Plato en Montesquieu. Willem was een juridische en literaire veelvraat.” In zijn boek bespreekt Witteveen het contrast tussen de wet als instrument en als kunstwerk, legt Taekema de zaal uit. “Witteveen verzet zich tegen de wet als instrument: als middel om beleid te realiseren. Hij pleit ervoor de wet te zien als een kunstwerk dat je als een ambachtsman boetseert. Wetten moeten niet alleen openbaar en algemeen zijn – maar ook burgers extra autonomie geven en de bureaucratie beperken.”
Organisatorische mist
Een symbolisch schilderij van Jackson Pollock wordt geprojecteerd. Kleuren en lijnen vloeien niet alleen in elkaar over, ze lijken in elkaar te verdrinken. Volgens SSR-bestuurssecretaris Else Bremer is het werk ‘Lavender Mist’ een metafoor voor de organisatie van de Rechtspraak. “ik werk er pas sinds kort, maar ben al aardig wat mist tegengekomen. De organisatie mag strakker van mij.” Sanne Taekema haakt in met een klassieke mistmetafoor: “Bij Dickens stond de ondoorzichtige mist symbool voor het ondoorzichtige rechterlijk apparaat. Heel vergelijkbaar dus.” Een rechter geeft een concreet voorbeeld: “We zaten laatst landelijk rond de tafel om een algemene afspraak te maken over het in rechtszaken verrekenen van de nakosten veroorzaakt door incassobureaus. Een goed initiatief, maar het krijgt geen vervolg. Ik vraag me af waar de notulen van die bijeenkomst liggen en wat de afspraken zijn.”
Moed
Wat heeft de rechtspraak gemeen met een klassieke symfonie, speciaal de ‘Eroica’ van Beethoven? Niet zozeer de muziek zelf, maar het verhaal erachter, vertelt Albert Klijn, de geestelijk vader van de Zesdaagse. “Toen Beethoven zijn symfonie, die hij wilde opdragen aan Napoleon, bijna klaar had liet Napoleon zich tot keizer kronen. Dit vond Beethoven zo hoogmoedig, dat hij boos de keizer uit de titel schrapte. Deze dapperheid en autonomie horen volgens velen bij het rechterschap.” Klijn vraagt zich af of rechters wel brave genoeg zijn. Het gedicht geselecteerd door een deelnemende rechter geeft daar deels antwoord op: ‘We verleggen stenen in de rivier’ van Jan Geerts verwijst naar de invloed die de rechtspraak met een kleine ‘r’ op de samenleving heeft. De jurisprudentie rond maatschappelijke kwesties als euthanasie en energiebeleid heeft de stroom van de rivier regelmatig verlegd. “Rechters verleggen stenen in de samenleving”, stelt deze rechter. Een collega signaleert een verschil in moed als het gaat om externe en interne kwesties: “Wij zijn eerder moedig als het gaat om het ter discussie stellen van de vermogensrendementsheffing van 4 procent dan dat wij intern in verzet komen tegen bezuinigingen op ons werk. Het is bijna schizofreen.”
Angst
Dezelfde dubbele houding proeft communicatiedeskundige Anneke Oosterhuis, die uitlegt waarom ze koos voor het schilderij ‘Voor de catastrofe’ van Karel Appel. Het schilderij straalt voor haar veel angst uit: “Die voel ik soms ook in de Rechtspraak. Dan denk ik ‘He, jullie zijn voor het leven benoemd door de koning, ben je dan bang voor een beetje digitalisering? Kom op!’. Een vrouwelijke rechter waarschuwt juist voor overmoed: “Sommige geschillen zijn haast te groot. Ik ben blij dat ze mij als kinderrechter nooit de vraag hebben voorgelegd: ‘Mogen bepaalde mensen geen kinderen krijgen? Daar ligt voor mij de grens.” Maar je kunt als rechter niet voor deze hete hangijzers weglopen, vinden diverse collega’s: “Anders kloppen ze aan bij een kamertje verderop. Iemand failliet verklaren is soms ook een kwestie van leven en dood. Maar ik doe het wel.”
Jihad-verdachten
De discussie springt voortdurend van het rechtspreken zelf naar de rechtspraak als organisatie, van specifieke cases naar algemene principes. De metaforen doen hun werk prima. Via Shakespear’s The merchant of Venice komt de discussie uit bij Andreas Breivnik en de Haagse Jihad-verdachten. Waar ligt de grens tussen gekte en geweten, gaat het in de rechtszaal om juridische spitsvondigheden of genade? Hoe voorkom je een wij-zij gevoel in de Rechtspraak? Gangmaker Edgar du Perron trekt een parallel met de universitaire wereld: “Tijdens het recente verzet van docenten en studenten op de UvA was ik decaan van de rechtenfaculteit. Het is duidelijk dat het bestuur niet ouderwets de baas moet zijn, maar dat een doorgeslagen radenrepubliek ook niet werkt. Net als hoogleraren moeten rechters voldoende ruimte krijgen, zonder dat ze alle veranderingen proberen tegen te houden.”
Gele Toga
SSR-voorzitter Rosa Jansen neemt het woord om de Gele Toga uit te reiken: de jaarlijkse prijs voor het beste duo gangmakers volgens de deelnemers. Maar eerst blikt Jansen terug op de rijke reeks masterclasses op gerechten door het hele land heen. 
Van de rijke conversatie en kritiek op het MJP in Maastricht tot de effecten van vonnissen en de inzet van artificial intelligence in Leeuwarden. Met als rode draad tussen alle Zesdaagse-masterclasses de verhouding tussen de bestuurlijke en de inhoudelijke R/rechtspraak. Op de sessie in Zwolle kregen de gangmakers de hoogste waardering van de deelnemers. Hun presentatie over de waarde van statistiek en logica bij het wegen van bewijs deed de juristenhersens kraken en sprak tegelijk het meest tot de verbeelding. “Een mooie mix van onorthodox en nuchter, van uitdagend en informatief”, zegt Jansen. Waarna ze het beeldje uitreikt aan Hendrik Kaptein – universitair hoofddocent rechtsfilosofie en argumentatietheorie – en Henry Prakken, hoogleraar Rechtsinformatica en juridische argumentatie.
Het was, zo wil de inmiddels driejarige traditie, een geweldig evenement deze editie. Jammer, als u het gemist hebt. De oplossing: zoek via de eerder gepubliceerde verslagen van de afzonderlijke rondes het spoor terug. En alvast dit: op korte termijn verschijnt een terugblik op alle drie edities. Tenslotte: houdt deze nieuwsbron goed bij voor een spetterend nieuw aanbod deze herfst. Waarvan acte.