‘Wat is het verschil tussen rechtsstaat en democratie?’ De afgelopen twee weken had ik het voorrecht om drie groepen met toekomstige rechters toe te spreken. Jonge mensen van lichaam en geest, die met een gretige blik de wereld inkijken. Mensen die na hun studie intensieve selectietrajecten hebben doorlopen en nu uiteindelijk hun ambitie nastreven. Rechter worden. Nerveus op hun stoel schuivend op de eerste dag van hun opleiding en met een nog enigszins onzekere blik kijkend naar de mensen naast hen. Het zal toch wel gaan lukken? Dit, wat ik altijd heb gewild!
Rechtsstaat en democratie, dat was toch hetzelfde?, zag je ze denken. Of hing het in ieder geval niet enorm met elkaar samen? Dat aan beide begrippen verschillende beginselen ten grondslag liggen, daalt langzaam weer in. Dat in een ideale democratie de meerderheid regeert, lijkt logisch. Maar dat in een rechtsstaat ook de minderheid bescherming verdient, lijkt pas later weer door te dringen. Inderdaad, dat was ook waarom zij zo graag rechter wilden worden. “Garantie van vrijheid, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid ook voor de minderheid en bescherming van rechten en vrijheden tegen medeburgers én tegen de overheid”, weet één van hen zich plotseling weer te herinneren. Het lijkt zo logisch, maar hoe ingewikkeld is dat in de voorliggende casuïstiek. Hoe maak je zulke afwegingen? En hoe blijf je immer onafhankelijk, onpartijdig en integer? En hoe zit het eigenlijk met de vooroordelen?
Interessant bij bovenstaande gedeelde ervaringen is dat de drie groepen toekomstige rechters hun opleiding starten in drie verschillende delen van de wereld. De eerste groep start in Rwanda, het land van de recente genocide met 300.000 slachtoffers, waarbij ook hun grootouders en ouders zijn uitgemoord. Een jonge generatie die zich hartstochtelijk heeft voorgenomen dat dit nooit meer mag gebeuren. De tweede groep start in Europa, een gemengde groep van jonge mensen die in oude en jonge democratieën de hoeders van het recht moeten gaan worden en die in het kader van het AIAKOS-programma (Aiakos, de Griekse god van de rechtvaardigheid) van het European Judicial Training Network (EJTN) bijeen zijn. Sommigen starten onder een beter gesternte dan anderen, denk ik als ik de jonge toekomstige rechters uit Polen, Hongarije en Turkije zie. En de derde en laatste gemotiveerde groep start op een zonnige herfstmiddag bij SSR in Utrecht. Ook zij realiseren zich dat ondanks de oude democratische traditie in Nederland de rechtsstaat zeker geen rustig bezit is. Een week lang berichten volgen in de media geeft discussiestof voor een heel jaar. Toch aarzelt niemand in die drie groepen. Ze hebben dezelfde ambitie; ze gaan ervoor. Ik hoop op een klimaat waarin ze hun ambities waar kunnen maken. Er zal ook veel van henzelf gevergd worden. Ik gun hen boegbeelden aan wie zij zich kunnen spiegelen en leiders aan wie zij zich kunnen optrekken.
En dan volgt maandagnacht het debat tussen de presidentskandidaten van de Verenigde Staten van Amerika. Een land dat zichzelf graag beschrijft als een moderne democratie en de rechtsstaat exporteert naar andere landen in de wereld. Ik bedenk me dat de wereld en de rechtspraak absoluut gebaat zijn bij de kwaliteit en het ongeduld van deze toekomstige generatie. Deze beschamende vertoning en gebrek aan integriteit mogen we niet lang(er) tolereren. Zij en de samenleving verdienen beter. Als wij dat niet bieden, moeten zij dat gaan opeisen. Een ware beproeving!