Prikkelend. Provocerend ook. Maar vooral brandstof tot nadenken en discussie. Dat was op 21 september de oogst van de lezing die UvA-hoogleraar cognitieve neurowetenschappen Victor Lamme gaf voor het tweede Docentencafé van SSR. De vrije wil bestaat niet, daarvoor is ons mechanische brein veel te bepalend, hield Lamme rechters, officieren en andere SSR-docenten voor in Utrecht. “Geen prettige waarheid, maar wel de realiteit.”
Doordrenkt
“Kunt u nog eens uitleggen waarom u niet gelooft in begrippen als ‘voorbedachte rade’ en ‘ontoerekeningsvatbaar’”, vraagt een rechter uit de zaal. Daar gaat Victor Lamme gretig op in. “Ik vind het heel raar dat er bij strafoplegging een verschil wordt gemaakt tussen daden die vanuit een impuls komen of vanuit een intentie. Ik laat dat onderscheid liever verdwijnen. Mensen zijn wie ze zijn, dat houdt weinig verband met je gedachten. Beoordeel mensen op hun daden. Wat doet het ertoe of iemand cocaïne gebruikte voor een misdaad, of wat nu precies de geestesgesteldheid van Anders Breivik was. Onze maatschappij is doordrenkt van het verschil tussen per ongeluk en expres. Van ‘Ik denk, dus ik besta’. Terwijl de bewuste vrije wil in wezen niet bestaat.”
Primitieve prikkels
Het is de kern van het uitdagende en regelmatig provocerende betoog dat neurowetenschapper Lamme vanmiddag in het SSR-Docentencafé houdt: de mens wordt gedreven door een reeks van primitieve prikkels in het brein, niet door een verlichte rationele geest die autonoom beslist over goed en kwaad. Aan de hand van pakkende filmpjes, dilemma’s en anekdotes zet hij zijn verhaal kracht bij. Hier staat iemand die gewend is te spreken, vaak met onderkoelde humor. Die gewend is de zaal stap voor stap mee te nemen in zijn wetenschappelijke wereld. Een wereld die net als bij zijn collega Dick Swaab vaak tot ongemak en ongenoegen leidt: zijn wij wel zo sterk ons brein? De SSR-docenten in het stijlvolle Utrechtse grand café Mammoni zijn vooral nieuwsgierig: ze verorberen hongerig het informatieve menu.
Op de hoogte
“Het Docentencafé van SSR verruimt je blik”, zegt docent Driesje Hardonk-Prins vooraf. “Ik was bij het vorige Docentencafé met René Diekstra. Die liet overtuigend zien dat studenten – ook vrouwelijke – die zitten te multitasken tijdens het college zich slechter kunnen concentreren”, aldus Hardonk-Prins, bestuursrechter bij rechtbank Overijssel. “Diekstra gebruikte interactieve apparatuur waarmee je live kon stemmen. Heel leuk. Dat wil ik bij mijn SSR-cursus gaan gebruiken.” Officier van Justitie Teun van Noord van het landelijk parket in Rotterdam, gespecialiseerd in internationale misdaad, is afgekomen op de naam en het vakgebied van Victor Lamme. “Neurologie is van belang bij het overbrengen van informatie. Ik blijf als docent graag op de hoogte van de laatste ontwikkelingen.”
Beloning
Die laatste stand van zaken in het hersenonderzoek laat volgens Lamme zien dat de bulk van ons doen en laten geregeerd wordt door drie factoren, die in direct contact staan met ons brein: beloning, angst en kuddegedrag. “Gedrag is geen kwestie van vrije wil, maar van het op de goede knoppen drukken in ons brein”, zegt hij met een glimlach. De kracht van beloning blijkt bijvoorbeeld uit de verslavende werking van de mobiele telefoon. “Steeds als je op het scherm drukt, krijg je iets. Met een simpele handeling wordt je elke keer beloond, beleef je lol en voel je een aangename dopamine rush.” De marketing maakt dankbaar gebruik van dit mechanisme, weet Lamme: “Reclamemakers proberen hun producten te associëren met hedonistische behoeftes als luxe, voedsel, seks en status. Ze vertalen alles naar een beloning in het nu. Je betaalt die veertig cent voor een kleine cup Nespresso vooral omdat je brein wordt getriggerd door de sexy en succesvolle uitstraling van George Clooney.”
Kopieergedrag
Dat angst vaak een raadgever is, toont Lamme aan de hand van een reeks voorbeelden. Mensen hebben veel liever 250 euro in het handje, dan dat ze 25 procent kans maken op 1000 euro en 75 procent op niets. “We zijn eerder bang om geld te verliezen dan dat we de mogelijkheden zien om iets te winnen. We zijn risico-avers. Daarom is het ook zo dodelijk dat de overheid zo zwalkt als het gaat om het beleid rond de hypotheek-aftrek of de vestiging van vluchtelingen. Je moet daar duidelijk in zijn, anders regeert al snel de angst.” Het menselijk kuddegedrag is al vaak bewezen. Van het beruchte Stanford prison experiment tot en met het kopiëren van zelfdoding: als een beroemd persoon zelfmoord pleegt, stijgt vlak daarna het aantal zelfdodingen. “Natuurlijk te idioot voor woorden”, stelt Lamme. “Maar zo werkt het wel.”
Mart Smeets
Deze basale mechanismen hebben ook effect op de rechtspraak. Als officier of rechter kun je wel de illusie hebben dat je rationeel en waardevrij denkt en beslist, maar niets is volgens Lamme minder waar: “Je brein beslist al voordat jij je dat beseft. Het idee dat je daar door goede argumenten en neutraal nadenken grip op hebt, klopt niet. Het stemmetje waarmee je dat jezelf wijsmaakt, moet je zien als een soort Mart Smeets: een enorme kletskous die denkt op elke wedstrijd invloed te hebben.” Lamme grijnst, hij zal onze interne Mart Smeets nog vaak aanhalen. Bijvoorbeeld bij de misvatting dat magistraten denken dat ze hun oordeel vellen onafhankelijk van huidskleur en cultuur. “Uit vele onderzoeken blijkt dat de amygdala, het gebied in onze hersenen dat negatieve emoties reguleert, actiever wordt bij het zien van donkergekleurde gezichten. Het is ook logisch dat we dat denken. De hele dag worden we blootgesteld aan beelden en verhalen die donkere mensen in verband brengen met armoede en misdaad. “Daarom geven jullie allochtone verdachten in de rechtszaal gemiddeld meer straf dan blanke Nederlanders. Geen prettige waarheid, maar wel de realiteit.”
Examenvrees
Kun je de gevoeligheid voor angst ook gebruiken bij het geven van college?”, vraag SSR-docent Martine van Maurik, gerechtsauditeur bij de Centrale Raad van Beroep in de vragenronde. “Angst word vaak geassocieerd met slecht en negatief”, vervolgt Van Maurik. “Terwijl je het soms goed kunt gebruiken om cursisten aan het werk te zetten. Dan speel ik in op hun vrees om het examen niet te halen. Maar je wilt ze ook weer niet zo bang maken dat je ze de klas uit jaagt.” Het advies van Lamme: zet er heel duidelijk de beloning naast: het halen van de cursus. “Liefst aangevuld met een eenvoudig handelingsperspectief: als je deze vijf opdrachten doet, lukt het vanzelf.”
Brandstof
Na de lezing raakt Van Maurik in gesprek met collegadocent Wim den Hartog Jager, senior raadsheer Civiel bij Hof ’s-Hertogenbosch. De twee passen de theorie van Lamme spontaan toe op de praktijk van de schikking. “Je probeert bij het schikken beide partijen het nu-of-nooit gevoel te geven”, legt Den Hartog Jager uit. “In te spelen op hun vrees voor spijt: dat ze vannacht slecht zullen slapen als ze deze kans gaan missen. Dat ze het ijzer moeten smeden nu het heet is.” Zo doen de bezoekers van het Docentencafé precies waar Remco van Tooren, vicevoorzitter van het college van bestuur van SSR, in zijn inleiding op Lamme op hoopte: “Dat deze boeiende spreker ons brandstof geeft om te praten. Te denken. En te doen.” Immers, rechters en officieren oordelen voortdurend over het handelen van mensen. “In de veronderstelling dat deze mensen verantwoordelijk zijn voor hun daden”, stelt Van Tooren. “Lamme brengt die premisse van de keuzevrijheid aan het wankelen.”
Leeractiviteit ‘Hersenen en Recht’
Meer weten over de laatste ontwikkelingen binnen de neurowetenschappen? Weet u hoe het brein werkt en in welke mate het menselijk handelen wordt bepaald door biologische/fysiologische processen? En welke impact heeft dit op de beoordeling van zaken in de rechtspraktijk? Tijdens de leeractiviteit ‘Hersenen en Recht’ bekijken we welke rol ‘de wil’ heeft in het straf- en civiele recht. De leeractiviteit zorgt voor bewustwording en biedt inzicht in deze en hiermee samenhangende vragen.