Welke sanctie werkt in welke situatie voor welke verdachte het best? Tijdens de SSR-masterclass ‘De effectiviteit van straffen en maatregelen’ werd op 27 mei de actuele wetenschappelijke kennis op dit gebied gepresenteerd. Een leerzame les, vonden de deelnemers. De wetenschappers riepen op tot meer gedegen onderzoek: “We zijn er nog lang niet.”
Wat werkt?
“Een behandeling van een dader werkt beter dan een vrijheidsstraf”, zegt criminoloog en universitair docent Tamar Fischer aan het begin van haar presentatie. “Tenminste, als je kijkt naar de recidivecijfers”, nuanceert vervolgens. Fischer opent op vrijdag 27 mei in Utrecht de SSR-masterclass ‘De effectiviteit van straffen en maatregelen’. Welke aanpak van criminelen werkt en welke niet? Wat zegt de wetenschap hierover? Zijn rechters, officieren van justitie en reclasseringsmedewerkers hiervan op de hoogte? Hoe kunnen zij samenwerken om die kennis via nieuw onderzoek te vergroten? Allemaal voorbeelden van actuele vragen, waaraan tijdens dit onderdeel van de masterclass aandacht werd besteed.
Werkstraf
Daders die een vrijheidsstraf krijgen opgelegd, gaan beduidend vaker opnieuw in de fout dan degenen die een werkstraf moeten uitvoeren. Volgens Fischer ging het in Nederland in 2008 om verschillen in recidive van zo’n 20 procent binnen twee jaar na het delict: respectievelijk 55 en 35 procent. Beide groepen daders zijn verschillend en daarom niet zuiver te vergelijken. Maar uit de optelsom van vele onderzoeken in overzichtsstudies blijkt het verschil duidelijk. Wil je als rechter of officier de samenleving een herhaling van dezelfde ellende besparen? Dan ligt een werkstraf meer voor de hand. Een interessante bevinding. Later in de masterclass blijkt dat een vrijheidsstraf ook zijn eigen voordelen biedt. Een simpele waarheid krijgt de zaal vandaag niet uitgeserveerd.
Veranderlijk gedrag
Een goede, gerichte behandeling van daders verkleint de kans op herhaling. Een feit dat al langer bekend is. Maar welke behandelmethoden werken het best? Voor welke dader, in welke situatie? Fischer noemt een aantal relatief succesvolle methoden: systeemtherapie, begeleiding naar scholing en werk, cognitieve gedragstherapie en behandeling van verslaving. Ze verkleinen de recidive gemiddeld met 8 tot 20 procent. “Je hebt des te meer succes als de behandeling gericht is op de dynamische, veranderlijke aspecten van iemands gedrag”, legt Fischer uit. “Je kunt weinig doen aan iemands criminele verleden of verstandelijke handicap, maar je kunt iemand helpen van zijn drugsverslaving af te komen of werken aan zijn antisociale houding.”
Hoop
Straf criminelen, maar geeft ze ook vertrouwen. Hoop op een toekomst. En blijf mensen langer volgen en behandelen. Durf een nieuwe diagnose van iemand te maken als daar aanleiding toe is. Dat bepleit Fischer. Een mooi voorbeeld is het verhaal van een Schotse ex-delinquent in de documentaire ‘Road from crime’, die Fischer laat zien. De man vertelt hoe cruciaal het vertrouwen is geweest dat een reclasseringsmedewerker hem gaf toen hij in de cel zat. “People treat criminals like rubbish”, vertelt de Schot. “This person was kind, showed me my possibilities. I saw the beauty of life again.”
Kwakzalverij
Er doen veel mythes de ronde over straffen in Nederland, merkt universitair hoofddocent Rechtseconomie Ben van Velthoven even later op. Nederland is qua strafklimaat in Europa geen topper, maar middenmoter. Ook is het gemiddelde risico op een straf in Nederland al jarenlang stabiel, in plaats van stijgende. In een nuchtere, ironische stijl toont Van Velthoven aan hoezeer het onderzoek naar de effectiviteit van straffen nog in de kinderschoenen staat. “Er is weinig wetenschappelijk verantwoord ‘evidence based’ onderzoek gedaan”, zegt hij. “In de medische wereld zouden ze dat kwakzalverij noemen. “Ik roep de rechters en officieren hier aanwezig op om samen met ons wetenschappers meer experimenteel onderzoek te doen. Dat is broodnodig.” Zoals bij het onderzoek naar het effect van vrijheidsstraf. Die blijkt vooral effectief omdat je criminelen een aantal jaar van de straat houdt. Maar weegt dit insluitingseffect op tegen de magere en soms zelfs averechtse effecten op de recidive?
Prijskaartje
665.000 euro. Zoveel kost het de maatschappij om een zwaar delict te voorkomen. Want zoveel kost het om de cellen te bekostigen die ervoor zorgen dat criminelen geen misdaad kunnen begaan. Er hangt dus een flink prijskaartje aan het van de straat houden van daders via vrijheidsstraffen, stellen wetgevingsadviseur Rutger Kroon en onderzoeker Frank van Tulder van de Raad voor de rechtspraak in de derde presentatie. Zij berekenden de prijs voor preventieve insluiting toen de politiek met het plan voor minimumstraffen kwam. Het blijkt effectiever om de pakkans en de strafkans van criminelen te vergroten. Ook de inzet van mediation in strafrecht lijkt veelbelovend, eindigt Kroon. “Uit recent onderzoek blijkt dat in 75 procent van de strafzaken mediation zorgt voor een overeenkomst tussen slachtoffer en dader. Dat is interessant en hoopgevend.”
Mediation
In de discussie tussen vier Tweede Kamerleden die zich voor de zaal ontspint, omarmt PvdA-kamerlid Jeroen Recourt het principe van mediation in strafrecht zonder terughoudendheid. “Ons huidige systeem is failliet”, zet Recourt direct de discussie op scherp. “Het monopolie moet weg bij rechters en officieren. We moeten de regie teruggeven aan het slachtoffer en de dader. Herstelrecht moet een standaardafdoening worden.”, Volgens Recourt is mediation voor bijna alle delicten goed mogelijk. “Vooral in zaken waar slachtoffer en elkaar weer tegenkomen. Na mediation kun je samen opnieuw beginnen.”
Slimmer straffen
SGP-Kamerlid Roelof Bisschop blijkt minder genegen tot een ommekeer. “Ons stelsel is de moeite waard. Daar moeten we ongelofelijk zuinig op zijn”, vindt hij. Bisschop zegt voor consequent straffen te zijn en haalt het christelijke begrip Piëta aan. Daarin zit zowel het idee van straf als ontferming. “Een gevangenisstraf is nooit alleen voor de afschrikking, je wilt ook dat ze tot inkeer komen.” SP’er Michiel van Nispen pleit vooral voor slimmer straffen. “Meer zinvolle therapie in gevangenissen en meer begeleiding bij terugkeer in de maatschappij.” Zijn VVD-collega Foort van Oosten benadrukt het principe van vergelding: “We kunnen niet tolereren dat iemand de maatschappelijke normen heeft overtreden. Dat moet leiden tot een zichtbare boetedoening.”
Fouten
Diverse rechters en officieren in de zaal attaqueren de politici op de stevige bezuinigingen op politie en justitie, gedurende de afgelopen jaren. “Wij zitten aan het einde van de rit en mogen alle fouten repareren, die eerder in de keten bij gebrek aan mankracht gemaakt worden”, zegt een rechter verontwaardigd. “De bezuinigingen zijn een graat in mijn keel”, reageert SGP’er Bisschop. Maar de andere Kamerleden vinden vooral dat justitie, net als elke andere sector, zijn aandeel in de bezuinigingen moet leveren. Effectievere straffen leveren ook geld op, weet SP’er Van Nispen. “Kijk bijvoorbeeld naar een betere uitvoering van de bijzondere voorwaarden voor invrijheidstelling. Breng de reclassering weer terug in de gevangenis.”
ISD-maatregel
Welke straf is het meest bewezen effectief: een gevangenisstraf, een ISD-maatregel of een TBS-maatregel? Het antwoord daarop zoekt WODC-wetenschapper André Van der Laan in de laatste presentatie van de masterclass. Hij maakt daarbij gebruik van de Kennisbank Justitiële Interventies, die het WODC heeft opgezet. De intensieve ISD-maatregel zet het meeste zoden aan de dijk, concludeert Van der Laan. Vergeleken met een reguliere gevangenisstraf ligt de recidive significant lager. Het loont om delinquenten intensief te behandelen, ze dagstructuur te bieden, ze van hun verslaving af te helpen. Het vooruitzicht van het zware ISD-regime bij een bepaald aantal delicten schrikt veelplegers af, beaamt een rechter uit de zaal: “Laatst zei een verdachte: ‘Die afkorting van drie letters, daar ben ik als de dood voor’.”
Lessen
De deelnemers hebben van deze inzichten geleerd, blijkt als het publiek aan het eind van de masterclass de sanctie in een casus mag bepalen. Een vrouwelijke veelpleger wordt verdacht van een poging tot zware mishandeling onder invloed van drugs. Ongeveer de helft van de aanwezigen kiest voor TBS als de meest effectieve sanctie. Dat zijn er ongeveer evenveel als vanochtend aan het begin van de masterclass. Maar het aantal aanwezigen dat kiest voor de ISD is toegenomen: van 22 naar 34. Terwijl de populariteit van de gevangenisstraf daalt van 29 naar 12. Precies van deze twee sancties is vandaag gebleken dat ze respectievelijk relatief goed en relatief slecht werken. Met de juiste kennis is het beter kiezen.