Een onthullend kijkje achter de schermen van de gemeente Amsterdam en de landelijke politiek. Een urgent verhaal over de groeiende invloed van big data op de rechterlijke macht. Het eerste rio-symposium, georganiseerd door vier leden van de rio-commissie en ondersteund door SSR en Hoge Raad, kende een rijk palet aan thema’s en sprekers. ‘Houd je rug recht’, kregen de jonge magistraten 7 oktober in de Hoge Raad van verschillende kanten te horen.
Prikkelende casussen
“Laten we eerlijk zijn”, lacht burgemeester van Amsterdam Eberhart Van der Laan. “Wij als burgemeesters en u als rechters komen een hoop gekkies tegen. Bij ons procedeert zo’n gekkie al jarenlang tegen de Noord-Zuid lijn. Ze is slim, dus ze wint ook nog af en toe. Het verhaal gaat dat ze klaar was met haar therapie en van de psycholoog het advies kreeg: ‘Ik zou iets met ruimtelijke ordening gaan doen’. De zaal met rechters en officieren van justitie in opleiding barst in lachen uit. Ze hangen aan de lippen van Van der Laan. Die is humoristisch, inhoudelijk sterk en zichtbaar betrokken. Via een prikkelende reeks casussen schetst hij de soms gespannen verhouding tussen de rechtbank en het bestuur.
‘Heb moed, wees bescheiden, maar heb ook zelfvertrouwen’
Neem de Zwarte Pieten-kwestie. Net toen Van der Laan een zwaar bevochten overeenkomst had gesloten tussen de fel strijdende partijen in zijn stad, fietste de rechtbank daar met zijn uitspraak dwars doorheen. Weg overeenkomst. “Dat doorkruiste totaal het proces waar we in zaten. Ik voelde me gedwongen in beroep te gaan, tot woede van de voorstanders van afschaffing. Daardoor stond ik niet met 1-0, maar met 12-0 achter.” Toch is Van der Laan al met al tevreden met de rol van de rechters in zijn stad. In het coffeeshopbeleid bijvoorbeeld, zijn ze de gemeente tot steun. “In de strijd tegen de georganiseerde misdaad kan ik op ze rekenen. En als onze dossiers onvoldoende in orde worden bevonden, gaan we terecht op onze snuit.” Van der Laan sluit af met een oproep aan de aankomende magistraten tegenover hem: “Jullie mogen van mij meer zelfvertrouwen hebben. Jullie doen goed werk en zijn onmisbaar. Heb moed, wees bescheiden, maar heb ook zelfvertrouwen.”
Competenties en eigenschappen
Deze deugden van de rechter sluiten precies aan bij het verhaal dat Leendert Verheij eerder op dit symposium houdt. Verheij, behalve president gerechtshof Den Haag ook voorzitter Landelijke Selectiecommissie Rechters, schildert systematisch welke competenties de rechter van nu – en in de toekomst – in huis moet hebben. Naast bekende eigenschappen als onafhankelijkheid en betrouwbaarheid, komen daar steeds nadrukkelijker ook kwaliteiten bij als zelfreflectie, flexibiliteit en begrijpelijk communiceren met partijen. Verheij besteedt speciale aandacht aan het lage aandeel rechters-in-opleiding van niet-westerse komaf: “Dat is met 7 procent hoger dan in de gerechten zelf, maar nog steeds te laag. Een bekende belemmering is de cultuur van de organisatie. Een allochtoon kan door vragen, opmerkingen en grappen over zijn achtergrond het gevoel krijgen ‘Jij bent niet van ons’. Ik hoop vurig dat die cultuur in de rechterlijke macht ten goede verandert. Mede dankzij jullie.”
Scheiding der machten
Ook het verhaal van Eerste Kamervoorzitter Ankie Broekers-Knol past goed in het dagthema: de plaats van de rechter in de veranderende samenleving. Broekers-Knol geeft de aanstaande rechters en officieren tegenover haar een robuust college over de scheiding der machten. Plus een onthullend inkijkje achter de schermen van parlement en regering. “De rechter moet ‘Ho!’ kunnen zeggen tegen het bestuur. Zeker als de grondrechten in het geding zijn. Ik ben niet voor het primaat van de politiek”, toont de Kamervoorzitter zich een voorstander van de Trias Politica. Aan de onafhankelijkheid van de rechter wordt steeds vaker geknaagd in kwesties als de minimumstraffen en elektronische enkelbanden. En de grotere armslag van het OM om via de ZSM-werkwijze bestuurlijk te straffen vindt ze een twijfelachtige ontwikkeling. Soms lijkt de rechter op de stoel van de wetgever te gaan zitten (en vice versa), zoals bij het ‘Urgenda-vonnis’ dat de Nederlandse overheid tot strengere milieumaatregelen verplicht. “Maar juist hier is in het vonnis uitgebreid stilgestaan bij het aspect van de machtenscheiding. Het is interessant om te zien hoe de rechter in hoger beroep hier over oordeelt.”
Vonnis via big data
Corien Prins is vandaag naar Den Haag gekomen om de zaal eens flink wakker te schudden. Prins, hoogleraar Recht en Informatica aan Tilburg University, leidt de zaal geduldig door de wondere wereld van ‘big data’. Grote hoeveelheden data (afkomstig van bijvoorbeeld het internet) worden dankzij ingenieuze algoritmen gecombineerd. Informatie waarmee het onder andere mogelijk is om voor te rekenen welke uitspraak een bepaalde rechter in een type zaak zal doen. “De Amerikaan Daniel Katz bereikt op dit gebied al een voorspelbaarheid van zeventig procent, dat is hoog. Deze ontwikkelingen komen binnen enkele jaren ook onze kant uit. Kunt u zich daartoe verhouden? Weet u hier voldoende van?”, houdt Prins de zaal een spiegel voor.
Huiverig voor internet-exposure
Zijn big data een bedreiging of een kans voor de rechterlijke macht? Het lijkt geen goede zaak als specifieke combinaties van rechters gescreend worden op de richting van hun vonnissen in het verleden. Maar dat big data advocaten en rechters kan helpen om jurisprudentie makkelijker te vergaren klinkt de aanwezigen beter in de oren. Tot de verbeelding van de rio’s, raio’s en oio’s in het publiek spreekt ook de vraag in hoeverre je als magistraat zichtbaar en vindbaar mag zijn op internet. “Wie van jullie zit op Twitter?”, vraagt Prins. Enkele twijfelende handen gaan omhoog. Ook Facebook is door de meerderheid in de ban gedaan. De jonge magistraten bevestigen huiverig te zijn voor te veel internet-exposure en hebben voor aanvang van de opleiding de meeste social media de rug toe gekeerd. “Ik gebruik mijn eigen naam voor mijn werk en mijn mans naam voor al mijn privé-uitingen”, reikt een vrouw als oplossing aan.
Onverzettelijke magistraat
Houd je rug recht. Die aansporing krijgen de magistraten-in-opleiding vanmiddag herhaaldelijk te horen. Als big data voorspellen dat jij als rechter voor een bepaald delict zeven maanden gevangenisstraf oplegt, durf hier dan met een goede onderbouwing vanaf te wijken. “Iedere zaak is anders, ieder individu heeft recht op een onafhankelijk oordeel”, benadrukt Prins een belangrijk rechterlijk motto. Houd je rug recht als jij vindt dat de gemeente of de regering onrechtmatig handelt, drukken Van der Laan en Broekers-Knol de zaal op het hart. “Wees moedig en onverzettelijk op de momenten dat dat nodig is”, zegt president van de Hoge Raad Maarten Feteris in zijn openingswoord. “Doe geen concessies aan je innerlijke overtuiging. We zijn hier in de Lodewijk Ernst Visser-zaal, genoemd naar de voorzitter van de Hoge Raad in de oorlog. Visser werd door de Duitsers ontslagen zonder merkbaar protest van zijn collega’s. Een zwarte bladzijde uit onze geschiedenis. Dus bestrijdt onrecht, in plaats van je af te wenden.”
Vakbekwame rechter op afstand
Rosa Jansen, voorzitter SSR en voorzitter vakbond NVvR, roemt in haar afsluitende bijdrage het initiatief voor het eerste rio-symposium. “Het is belangrijk dat aanstaande rechters en officieren samenkomen en reflecteren. Ik word er blij van dat de rijke traditie van het Raio-congres zo een vervolg krijgt.” Jansen presenteert het onderzoek ’De Hollandse magistrale nieuwe’ dat SSR heeft gedaan onder aankomende magistraten, zittende rechters en staande officieren over nieuwe magistraten. Opvallend is dat de rechterlijke deugd ‘streng zijn’ bij al deze groepen laag scoort. De eigenschappen consciëntieus, verdraagzaam, extravert en integer scoren juist hoog. “Jullie schatten veel goed in. Behalve dan het idee dat de burger behoefte heeft aan een soort rijdende rechter die steeds dichter bij de burger opereert. De burger heeft vooral behoefte aan een vakbekwame rechter op afstand.”