Dichtbij de burger blijven en dit combineren met digitaal rechtspreken. Moed tonen en duidelijke signalen afgeven als rechter. De lessen lagen voor het oprapen bij de Dag van de Rechtspraak op 8 september in Den Bosch. Via workshops, speeches, een freestyle rapper en een live quiz werden rechters uitgenodigd om mee te denken en te doen. SSR liet zich inspireren.
Lef
“Ik heb net geleerd dat je als rechter ook lef moet durven hebben. Dat je uitspraak niet gelikt hoeft te zijn, dat het rauwer mag. Dat je een signaal kunt geven.” Rechter in opleiding (Rio) Sandra Hendriks heeft zojuist de deelsessie ‘Rechter: trendvolger of trendsetter?’ gevolgd en is onder de indruk. Vooral van het verhaal dat twee Amsterdamse bestuursrechters hebben verteld over hun vonnis in de recente bed, bad en brood-kwestie. De Amsterdamse rechtbank deed in deze maatschappelijk veelbesproken zaak vorig jaar een belangrijke uitspraak: ook uitgeprocedeerde asielzoekers hebben recht op eten, onderdak en sanitair besliste de meervoudige rechtbank. Die uitspraak ging in tegen de landelijke politiek, die de vluchtelingen het liefst wilde uitzetten. En bood ruimte voor de gemeenten, die humanitaire hulp wilden verlenen.
Politieke kleur
De hele zaak vond plaats in een juridisch en politiek gevoelig mijnenveld, waarbij de rechters voortdurend laveerden tussen de nationale en Europese jurisdictie. “Hebben jullie in deze zaak extra gekeken naar de politieke kleur van de rechters in de combinatie?”, vraagt SSR-lector strafrecht Hans Atteveld, gespreksleider van de sessie. “Nee”, zegt één van de rechters. “Dit heeft wat mij betreft meer met menselijke waarden dan met politiek te maken. Als je iemand op straat ziet vallen, help je hem dan of loop je gehaast door?”. Dat herkent Hendriks: “Ik ga ook helpen. Als mens. Maar ik denk dat je als rechter ook maatschappelijk bewogen kunt zijn. Natuurlijk wel met de goede overwegingen en jurisprudentie.”
Straattaal
De rechter tussen de staat en de straat. Dat is donderdag 8 september het uitdagende thema van de Dag van de Rechtspraak 2016 in Den Bosch. Moeten rechters de taal van de straat vaker gaan spreken en verstaan? Of dienen zij als eerbiedwaardige vertegenwoordigers van de staat op gepaste afstand te blijven? Met workshops, speeches, een flitsende freestyle rapper en een live quiz met de zaal worden de in groten getale opgekomen rechters verleid om mee te denken en te doen. Net als bij de vorige editie van de Dag houdt Humberto Tan als presentator de vaart er in met zijn charmante en tegelijk inhoudelijke stijl.
Valluik
De aftrap is voor de Bossche burgemeester Ton Rombouts, die aan de hand van schilderingen en teksten uit zijn historisch stadhuis toont hoe sterk bestuur en rechtspraak verweven waren in de tijd van Jeronimus Bosch. “Na een vergadering met zijn schepenen liep de schout een verdieping naar beneden om recht te spreken over het gespuis, dat vervolgens via een valluik letterlijk in de kelder van het Raadhuis donderde.” Gelach in de zaal, die vervolgens door Tan aan een kennisquizje wordt onderworpen. Hoeveel Nederlanders raken in hun leven betrokken bij een rechtszaak? Het juiste antwoord is 35 procent, terwijl het publiek net zo stemt voor 25 of 20 procent. Leerzaam blijft ook de eeuwige vraag of zwaarder straffen de beste manier is om reputatie van de rechtspraak te verbeteren. Volgens het Nederlandse volk. Dat is zo. “Daar moeten we mee leren leven”, berust een rechter uit de zaal die het woord krijgt. “We straffen steeds zwaarder, maar deze roep blijft bestaan.”
Mediacultuur
Het zijn thema’s waar ook publicist en NRC-columnist Bas Heijne zich over gebogen heeft. Als startpunt voor zijn prikkelende Rechtspraaklezing neemt hij een uitspraak die Humberto Tan deed in het Rechtspraak Magazine. Laat rechters vaker hun vonnissen uitleggen, beweerde Tan, maar zonder daar verder over in discussie te gaan. Moet een rechter juist niet in debat gaan, vraagt Heijne zich af. Een lastig dilemma. Je wilt open zijn, maar in de mediacultuur weegt elke stem even zwaar, waarschuwt Heine. Bij een verkeerde tweet moet ook de rechter diep door het stof. Het afbreukrisico in deze persoonlijkheidscultuur is groot. “Het informele gaat aan het formele vooraf”, observeert Heijne, “Een functie ligt in het verlengde van een persoonlijkheid in plaats van andersom.”
Zichtbare rechtsstaat
De burger is ongeduldig, stelt Heijne, hunkert naar een hechtere gemeenschap en ziet elke misdaad als een teken aan de wand. In dit vacuüm van cultureel gezag moet volgens hem niet de rechter als persoon stappen maar de Rechtspraak als instituut. Rechters moeten hun vonnis uitdragen, maar wel als vertegenwoordigers van de rechtsstaat. “Het is de rechtsstaat die zichtbaarder moet worden.” Dat is lastig, erkent Heijne. “De staat moet naar de straat zonder dat het rumoer hem overstemt.” De zaal reageert gemengd op zijn pleidooi. “Misschien toch rechters bij RTL Boulevard”, wordt geopperd. Naast de officieren en advocaten die daar al zitten. Het recente interviewprogramma ‘Kijken in de ziel’ deed geen afbreuk aan het gezag van rechters, vinden velen. Heel zinvol en educatief, noemt Tan bijvoorbeeld de heldere uitleg door een rechter van een begrip als dood door schuld bij verkeersongelukken. “Daar leren mensen echt van.”
Goedkoop en snel
Educatief is even later ook de deelsessie over de spreekuurrechter en de vrederechter. De Belgische vrederechter bestaat sinds 1790 en heeft niet voor niets ruim 200 jaar overleefd. Hij is laagdrempelig, goedkoop, snel en komt vaak tot een oplossing. “Mensen willen werkelijk gehoord worden”, zegt vrederechter Guy Rommel tegen een geboeide zaal. “Ze willen graag erkenning en dus moet je naar ze luisteren.” Zijn sterk onafhankelijke positie is ook wel eens ingewikkeld, erkent Rommel. “Je hebt veel verantwoordelijkheid. Het is behoorlijk lastig kritisch op jezelf te blijven.” Een filmpje van een zogeheten ‘verzoeningsprocedure’ waarin een Belgische huisbazin driftig tekeer gaat tegen een volgens haar immorele huurder, zorgt voor veel gelach. Rommel slecht het pleit tussen de twee kemphanen heel nuchter met het ontbinden van het huurcontract.
Spreekuurrechter
De vrederechter is een inspiratiebron voor een innovatie in de Nederlandse Rechtspraak: de ‘spreekuurrechter’, die per 1 oktober start bij rechtbank Noord-Nederland. Initiatiefnemer rechter Ton Lennaerts wil samen met een groep collega’s voor weinig geld, op locatie dicht bij de mensen, binnen een paar weken, oplossingen bieden voor schulden, huurproblemen, en andere veel voorkomende zaken. “Deze mensen reizen moeilijk en spreken slecht Nederlands, dus daar moet je naar toe.” Zeker nu de Rechtspraak digitaliseert. “Ben ik het helemaal mee eens”, zegt Erik Boersma, civiele rechter en portefeuillehouder KEI-Toezicht, die veel van de sessie heeft opgestoken. “We moeten niet nog een extra digitale drempel opwerpen. Iemand die veel stress heeft door zijn schulden moet binnen korte tijd in een goed gesprek de ruimte krijgen. Ik streef ernaar dit soort initiatieven in KEI te integreren. Heel interessant om vandaag naar dit soort verhalen te luisteren. En lessen te trekken. We moeten constant van elkaar leren in de Rechtspraak.”
Foto’s: Jan Knol (JKL fotografie)