Een professionele rechter is bescheiden én toont moed om recht te spreken. Hij of zij kijkt verder dan de feiten, zoekt naar contra-indicaties, falsificeert en wantrouwt wetenschappers. Ethische aspecten en de schoonheid van het recht hebben een belangrijke plaats bij de zoektocht naar de waarheid.
Met discussies over die prikkelende stellingen over ‘waarheid’ sloot donderdag 10 april bij SSR in Utrecht de Zesdaagse-cyclus over vele kanten van rechterlijke oordeelsvorming.
Wetenschappers, rechters, leden van het Openbaar Ministerie en bestuurders verdiepten zich tijdens de Zesdaagse, die op verschillende locaties in het land gehouden werd, in tal van facetten rond het proces van oordeelsvorming. De apotheose, het vinden van de ‘waarheid’, stond op de Zevende Dag centraal. Opnieuw een bijna magisch onderwerp van gesprek.
Filosofische overval
‘Dit is een filosofische overval op uw ziel’, zo karakteriseerde hoofdofficier van justitie en vice-voorzitter van het College van Bestuur van SSR Diederik Greive zijn flamboyante betoog over de ingewikkelde processen die een rechter moet doormaken bij het zoeken naar de waarheid. In navolging van de Franse denker Michel Foucault meent hij dat er geen intrinsieke waarheid bestaat, maar dat deze pas ontstaat door het spreken. Om deze ‘parrhesia’ (de waarheid zoals die door het spreken ontstaat; red.) te bereiken, zullen rechters zelf over een aantal cruciale eigenschappen moeten beschikken en daarnaast goed moeten weten waar, hoe en wanneer zij moeten spreken, zo meent Diederik Greive. Rechters, stelde de inleider (opnieuw aanhakend bij het denken van Foucault), moeten authentiek en kritisch zijn, onomwonden relaties op het spel durven te zetten, en tegen bestaande verhoudingen in durven gaan . ‘Geen makkelijke lijst van voorwaarden, maar wie als parrhesiast de waarheid wil vinden, zal zich al die facetten moeten realiseren voordat hij zijn mond open doet. Ik hoop dan ook dat u Socrates en Foucault op uw schouder laat meekijken als u recht gaat spreken’, aldus Diederik Greive.
Beroepsarrogantie
Jurist en onderzoeker Ivar Wendt bekeek het thema ‘waarheid’ vooral vanuit de rechtsfilosofie. Volgens hem zijn de uitgangspunten van het kritisch rationalisme, dat uitgaat van een waarheid zonder zekerheid, het meest geschikt om die waarheid te vinden. Belangrijke aspecten zijn, aldus Wendt, dat rechters, maar eigenlijk alle juridische professionals, goed naar elkaar luisteren en zich bescheiden moeten opstellen. ‘Beroepsarrogantie is uit den boze. Evenals het zoeken van bevestigingen van een voorlopig oordeel. Dat levert een tunnelvisie op’, zo waarschuwde hij.
Voor de deelnemers leverde de slotdag van de Zesdaagse vooral veel stof tot nadenken. ‘Want hoe moeten we onze moed tonen in een tijd waarin veel meer gewraakt wordt dan vroeger?’, en ‘is falsificeren van aannames of feiten een garantie dat de enige echte waarheid gevonden wordt?’, vroegen enkele vertwijfelde deelnemers zich hardop af. De Zesdaagse had echter niet tot doel om concrete antwoorden aan te dragen op dit soort vragen, en alle andere hersenbrekers die tijdens de serie bijeenkomsten aan de orde kwamen. ‘Het gaat erom dat wij ons hebben kunnen verdiepen in de vraagstukken die het wezen van ons werk raken, en het daarmee op een hoger niveau brengen’, zo besloot Rosa Jansen, voorzitter van het College van Bestuur van SSR, de laatste ‘etappe’.
Enthousiaste reacties voor tumblr’ende deelneemster
Bestuursrechter Joyce Lie kreeg bekendheid als de ‘twitterende rechter’ en heeft inmiddels een paar duizend volgers. Van drie bijeenkomsten tijdens de Zesdaagse stuurde zij berichtjes daarover de
wereld in. De reacties waren, volgens haar, enthousiast.
‘Ik ben heel tevreden hoe het gelopen is. Natuurlijk hebben we aan het begin van de bijeenkomsten vermeld dat ik via tumblr korte, maar anonieme stukjes zou versturen, zodat de deelnemers niet beschroomd zouden zijn om open en eerlijk met elkaar te praten. Ik heb er bewust voor gekozen om niet te gaan twitteren, want 140 tekens zijn niet genoeg om over zulke belangrijke onderwerpen te vertellen. Voor de mensen die de Zesdaagse niet konden bijwonen bleken de stukjes die ik op tumblr heb gezet een aardig inkijkje te geven in wat zich daar afspeelde. Ook niet-juristen reageerden heel enthousiast. Zelf vond ik de Zesdaagse een uitermate verdiepende serie, met interessante programma-onderdelen. Tijdens mijn raio-opleiding, tot 2009, was er weinig tijd voor reflectie, contemplatie en het bekijken van je eigen persoonlijkheid in het werk. Dat heb ik toen wel gemist. Ik begrijp dat aan die meer diepgravende onderwerpen nu wel meer aandacht wordt besteed in de rechtersopleiding. Dat lijkt me heel zinnig. Door een aantal dagen van deze cyclus over rechterlijke oordeelsvorming bij te wonen heb ik de kans gekregen meer diepgang te geven aan mijn werk als rechter.’
Lees het blog van Joyce Rijken-Lie (@JudgeJoyce) dat zij bijhield tijdens de middag.
Taalbeheerser: ‘getroffen door open sfeer’
José Plug, universitair docent Taalbeheersing, Argumentatietheorie en Retorica aan de Universiteit van Amsterdam, is gepromoveerd op argumentatie in civiele uitspraken. 
Zij werd op de zevende dag van de Zesdaagse ‘getroffen door de open sfeer van bereidheid bij de deelnemers om het rechterswerk van vele kanten te bekijken’.
‘Ik ben geen jurist, maar voel me wel verwant met de juridische wereld en de mensen die er werken, want de taal, argumentatie en retorica van het recht is altijd de kern van mijn onderzoek geweest. Ik voelde me in Utrecht dan ook helemaal geen buitenstaander, maar juist verbonden met de rechters en officieren van justitie in hun denken over waarheid. Ontzettend leuk was het om te zien dat het interdisciplinaire karakter van het recht zoveel aandacht kreeg. Niet alleen de juridische aspecten zijn relevant voor het juridische werk, de retorica speelt ook een grote rol, net als de filosofie en allerlei aspecten van taal. Het bleek dat de deelnemers ook mensen zijn die, net als ik, ervan houden om nét even verder te kijken naar onderwerpen als waarheidsvinding. Zonder daarbij meteen naar antwoorden te zoeken. Ik probeer die diepgang ook aan mijn studenten door te geven, maar die vinden dat nog gruwelijk moeilijk. Toch is het omspitten van de aarde nodig om de zaadjes beter te laten groeien. En de argumentatieve aspecten in het proces van tekstproductie door rechters, is één van de belangrijke onderdelen die door dat omspitten naar boven komen.’